مقدمه ای در چیستی فلسفه هنر

 

هرچند سابقه تاریخی فلسفه هنر به عصر یونان باز می گردد. و اگرچه صد سالی از تکوین مباحث فلسفه هنر در غرب می گذرد، اما این علم در جامعه ما ـ در کنار باقی فلسفه های مضاف ـ علمی نو بنیاد محسوب می شود. بنابراین وجود خلاء ها و سستی ها قابل اغماض است و باید برای تدوین این علم، همتی عالی به کار بست.

اما علارغم رونق روز افزون این گونه بحث ها، اثر فاخری در مورد چیستی و چگونگی این علم ارائه نشده است. فلسفه هنر همانند همه فلسفه های مضاف، دارای متدها و روش های خاصی است، و دغدغه ها، مسائل و موضوعات مخصوص به خود دارد.

متأسفانه آن قدر که ما در مورد «مسائل فلسفه هنر» گفته ایم، در مورد خود «فلسفه هنر» سخن نگفته ایم. به همین خاطر آشفتگی زیادی در آثار ارائه شده در این زمینه می بینیم. به حدی که نه در موضوعات، نه در روش ها، و نه حتی در تعریف فلسفه هنر به تفاهمی نرسیده ایم، و هر کس از ظن خود مسائلی را که می پسندد طرح می کند. غافل از آنکه برخی از مسائل اساسا از جنس مباحث فلسفه هنری نیست، تا در زمره مسائل آن قرار گیرد. حتی متفکرین ما نیز فهم یکسانی از این قضیه ندارند.

مبهم بودن فضای اندیشه فلسفه هنر، به قدری است که گاه اشتباهات زیادی در آثار مربوط به این موضوع مشاهده می کنیم. برخی گمان می کنند، مباحثی که در علوم مضافی چون جامعه شناسی هنر، روان شناسی هنر، معرفت شناسی هنر و ... مطرح می شود، مسائل «فلسفه هنر» اند، حال آنکه این گونه بحث ها با ماهیت فلسفه هنر، که «هستی شناسی پدیده هنر» است تفاوت بنیادینی دارد.

این اشتباه خصوصا در بحث های «تاریخ فلسفه هنر» بیشتر رخ می دهد. می توان گفت که حجم وسیعی از آثاری که در مورد فلسفه هنر نگاشته شده، در واقع تاریخ فلسفه هنر است. در حالی که جایگاه اینگونه بحث ها در علم «تاریخ فلسفه هنر» است، و نباید در «فلسفه هنر» (بیش از حد نیاز) به آن پرداخت.

طبیعتا این اشتباهات برخواسته از ابهامات ما در شناخت فلسفه هنر است. و تا این ابهامات رفع نشود، نمی توانیم انتظار داشته باشیم که تک نوشته ها و تک نگاری های اندیشمندان بتواند سبب تولید فلسفه ای نیرومند، شود.

با این احتساب لازم است که متفکران عرصه هنر، ابتدا در مورد چیستی و چگونگی چنین فلسفه ای سخن بگویند و اصول فلسفه هنر را مشخص کنند. سپس در دامن چنین فلسفه ای دست به تولید بزنند. کمی و کاستی موجود در این عرصه بیانگر، کم لطفی اندیشمندان به این ساحت از اندیشه است.

ما اگر می خواهیم فلسفه هنری مبتنی بر فرهنگ خویش (دانش بومی) داشته باشیم، باید در اصول، مبانی و متد و روش های تولید چنین فلسفه ای بیندیشیم و برای توسعه آن همت بگماریم. و الا توسعه بدون چنین پشتوانه ای نمی تواند ما را به سمت نظام اندیشه ای منسجم و مبتنی بر فرهنگ اسلامی برساند.

به همین خاطر مواجهه اصلی ما در این گفتار ها، «چیستی و چگونگی فلسفه هنر» است. یعنی همان سوالی که معمولا به آن پرداخته نمی شود. ما در این مباحث می خواهیم، در مورد این علم بیشتر تأمل کنیم و غایات، اهداف، ابزارها، متدها، روش های تحقیق، مکاتب و ... این علم را مورد بررسی قرار دهیم.

در واقع آنچه در اینجا بیان می شود را باید «فلسفه فلسفه هنر» خواند، (فلسفه اول از نوع فلسفه های مضاف به علوم است و فلسفه دوم از نوع فلسفه های مضاف به امور) اما چون جعل اصطلاح با دشواری هایی زیادی همراه است، از کاربرد این واژه خود داری می کنم.

امیدوارم گفتارهایی که از این پس مطرح می شود، مقدمه ای باشد برای بحث های دقیقتر و مفصل تر. ان شاء الله

از جمله مسائلی که قصد داریم در مورد فلسفه هنر مطرح کنیم، از این قرار خواهد بود:

• تعریف فلسفه هنر
• نسبت فلسفه هنر و فلسفه مطلق
• فلسفه هنر جزو کدام یک از انواع فلسفه مضاف قرار می گیرد؟
• غایت این علم چیست؟ و اهداف آن کدام است؟
• اهمیت پرداختن به فلسفه هنر
• مسائل فلسفه هنر
• تأثیر فلسفه هنر بر اثر هنری چیست؟
• نسبت فلسفه هنر و دین